Siedlecki Michał Marian (1873–1940), zoolog, profesor UJ, rektor Uniw. Stefana Batorego, pisarz. Ur. 8 IX w Krakowie, był synem Adolfa Grzymały-Siedleckiego, właściciela apteki «Pod Białym Orłem» w Krakowie, i Tekli z Dydyńskich, młodszym bratem malarza i grafika Franciszka (zob.).
S. zainteresował się naukami przyrodniczymi pod wpływem nauczyciela Władysława Kulczyńskiego w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, gdzie zdał maturę w r. 1891. Następnie do r. 1895 studiował na Wydz. Filozoficznym UJ; interesując się początkowo chemią, został na drugim roku stypendystą Zakładu Chemii Nieorganicznej i pomocnikiem Karola Olszewskiego w pracach nad skraplaniem gazów. Ostatecznie wyspecjalizował się z zoologii, był demonstratorem w Zakładzie Anatomii Porównawczej u Kazimierza Kostaneckiego (1893–4) i asystentem w Zakładzie Zoologii u Antoniego Wierzejskiego (1894–5). Po uzyskaniu 16 V 1896 stopnia doktora filozofii na podstawie pracy O budowie leukocytów oraz podziale ich jąder u jaszczurów (Kr. 1895), napisanej pod kierunkiem K. Kostaneckiego, kontynuował studia za granicą: najpierw w Instytucie Zoologicznym w Berlinie u F. Schulzego (1896–7). Wspólnie z F. Schaudinnem prowadził badania nad cyklem rozwojowym pasożytniczych sporowców z gromady Coccidia i wykrył u nich zapłodnienie, dzięki czemu przyczynił się do wyjaśnienia patogenezy malarii; potem w Instytucie Pasteura w Paryżu u I. Miecznikowa kontynuował prace nad kokcydiami, a zwłaszcza rozwojem gatunków Adelea i Aggregata oraz uczęszczał na wykłady w Sorbonie i Collège de France (1897–8). Zagraniczny pobyt zakończył w Stacji Zoologicznej w Neapolu, gdzie odkrył zjawiska płciowe u gregaryn pasożytujących w osłonicach oraz zebrał materiał do dalszych badań nad kokcydiami. Tam zainteresował się oceanografią, badając przez dwa miesiące faunę morską na Capri. Za całokształt prac z l. 1895–9 Francuska Akademia Nauk w Paryżu przyznała S-emu nagrodę i tytuł laureata Akademii.
Jesienią 1899 S. powrócił do Krakowa, został półetatowym demonstratorem, następnie asystentem w Zakładzie Anatomii Porównawczej UJ u Henryka Hoyera. Habilitował się na podstawie pracy Über die geschlechtliche Vermehrung des Monocystis ascidiae R. Lank. („Bulletin International de l’Académie des Sciences de Cracovie” 1899 nr 10, toż po polsku: Rozpr. AU Wydz. Mat.-Przyr. T. 39: 1902). T.r. objął wykłady z fizjologii zwierząt domowych na Studium Rolniczym UJ oraz z biologii ogólnej na Wydz. Lekarskim UJ (po zatwierdzeniu habilitacji w r. 1900) i prowadził je do r. 1912. Zajęcia dydaktyczne ograniczały czas na pracę badawczą; mimo to w l. 1901–2 S. kontynuował studia nad sporowcami, m.in. nad budową i rozwojem gatunku Caryotropha Mesnili, a także odnalazł nowy rodzaj i gatunek wymoczka pasożytniczego w jamie ciała pierścienicy Polymnia nebulosa. Mianowany 5 XI 1904 na profesora nadzwycz., nadal otrzymywał pensję asystenta (pierwsze pobory profesorskie dostał dopiero w r. 1909). W tym czasie współpracował z Franciszkiem Krzyształowiczem nad etiopatogenezą kiły i biologią krętka bladego, niesłusznie uznając go za pierwotniaka; opublikowali m.in. artykuł Krętek blady Schaudinna w zmianach kiłowych („Przegl. Lek.” 1905 nr 51). Trzykrotnie odbył zagraniczne podróże naukowe. W r. 1904 przez kilka miesięcy prowadził badania protozoologiczne w Stacji Zoologicznej w Wimmereux nad kanałem La Manche, cztery miesiące w 1. poł. 1906 r. przebywał w Egipcie, skąd docierając aż do Nubii, zainteresował się przyrodą tropikalną. W l. 1907–8 dzięki subwencji austriackiego Min. Oświaty, S. udał się w podróż przez Triest, Suez, Bombaj, Cejlon i Singapur na Jawę. Tam prowadził badania głównie w ogrodach botanicznych Buitenzorgu i Tjibodas, m.in. nad lotem spadochronowym owadów i biologią żaby latającej, np. Zur Kenntniss des javanischen Flugfrosches („Biologisches Zentralblatt” Bd. 29: 1909). Był także na Sumatrze i wyspach koralowych na Oceanie Indyjskim, a w drodze powrotnej – w Adenie i powtórnie w Egipcie. Po powrocie z tej podróży zarzucił dotychczasowe badania protozoologiczne i cytologiczne, a zajął się studiami nad przystosowaniem fauny do warunków życia tropikalnego, wykorzystując przywieziony z wyprawy obfity materiał naukowy, który jednak opracował tylko częściowo z powodu późniejszej zmiany zainteresowań. Dn. 8 IX 1912 S. otrzymał nominację na profesora zwycz. i objął po przejściu na emeryturę A. Wierzejskiego katedrę zoologii. Otrzymawszy nowy lokal przy ul. św. Anny 6, zreorganizował pracownię i przyjął wielu nowych pracowników.
Po wybuchu pierwszej wojny światowej, S. stroniący dotąd od polityki, działał w l. 1914–16 w Naczelnym Komitecie Narodowym. Jednocześnie w l. 1915–18 uczestniczył w działaniach sekcji sanitarnej Książęco-Biskupiego Komitetu Pomocy, zainicjowanego przez bpa krakowskiego Adama Sapiehę. Prace sekcji w r. 1915 (zakładanie szpitali i tworzenie kolumn sanitarnych prowadzących akcje szczepień ochronnych, zwłaszcza przeciw ospie, cholerze i tyfusowi, w celu stłumienia ognisk chorób zakaźnych) opisał w broszurze: Cztery miesiące walki z zarazą (Kr. 1916), a własne obserwacje w publikacji – Z Ziemi Lubelskiej. Jesień 1915 (Kr. 1916), ukazującej ogrom zniszczeń wojennych, powrót repatriantów i pierwsze próby przywrócenia normalnej egzystencji. Z ramienia Komitetu odbył w końcu r. 1918 podróż do Paryża w celu odebrania darów rządu angielskiego oraz, aby w imieniu Senatu UJ powiadomić T. W. Wilsona i G. Clemenceau o przyznaniu im doktoratów honoris causa. W publikacji Paryż 1919. Wrażenia i wspomnienia (Kr. 1919) opisał atmosferę towarzyszącą konferencji pokojowej oraz politykę polskiej delegacji. W l. 1919–21 S., uzyskawszy urlop na UJ, organizował reaktywowany uniwersytet w Wilnie, został jego pierwszym rektorem i równocześnie kierownikiem katedry zoologii. Mimo niedostatku sił profesorskich, trudności lokalowych i wojny polsko-sowieckiej uruchomił Wydziały: Teologiczny, Prawa, Lekarski, Przyrodniczy, Humanistyczny oraz Sztuk Pięknych, a także zorganizował Zakład Zoologii. Otrzymał za te zasługi tytuł honorowego obywatela m. Wilna (swoje czasy wileńskie opisał potem we Wspomnieniach z pierwszych dwu lat organizacji Uniwersytetu Wileńskiego, ogłoszonych w „Księdze pamiątkowej ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego”, Wil. 1929 II 59–114). Jesienią 1921 powrócił do swojej katedry zoologii na UJ, gdzie w l. 1925–6 pełnił funkcję dziekana Wydz. Filozoficznego, w l. 1929–30 funkcję prorektora i w l. 1935–9 kierownika Zakładu Psychogenetycznego. Dwukrotnie (1919, 1932) odrzucił propozycję przejścia na Uniw. Warsz.
S. był współtwórcą biologicznej szkoły krakowskiej, jego najwcześniejszymi uczniami byli: Janusz Domaniewski, Tadeusz Wolski i Jan Prüffer. Młodsze pokolenie szkoły S-ego stanowili m.in. Janina Janiszewska, Zygmunt Kołodziejski, Józef Mikulski, Mirosław Ramułt i Henryk Szarski.
Naukowo w tym czasie S. skoncentrował się na zagadnieniach biologii morza, popularyzując równocześnie jego społeczne, gospodarcze i biologiczne znaczenie. Główne publikacje z tego zakresu to: Morze jako przedmiot badań (w: „Księga pamiątkowa XII Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich”, W. 1925), Niewyzyskane walory morza (Tor. 1930) i Potrzeby nauki polskiej w zakresie badań morza („Nauka Pol.” T. 22: 1937). Równolegle pracował nad naukowymi podstawami polskiego rybactwa morskiego i jego organizacją, np. w rozprawie Naukowe podstawy racjonalnej gospodarki rybackiej na morzu (Bydgoszcz 1929) postulował utworzenie naukowych instytutów wyposażonych w specjalne statki i laboratoria. W pracy Ryby morskie częściej poławiane na Bałtyku i północnym Atlantyku (Gdynia 1938) po raz pierwszy w polskiej literaturze opisał biologię, rozsiedlenie i przemysłowe znaczenie ryb tam odławianych. Przyczynił się do otwarcia portu rybackiego we Władysławowie i wyprowadzenia polskiego rybołówstwa ze strefy połowów przybrzeżnych na dalsze obszary morskie. Był współinicjatorem uruchomienia w r. 1923 (i później współpracownikiem) Morskiego Laboratorium (od r. 1932 Stacji) na Helu, został także presesem założonego w r. 1928 Morskiego Instytutu Rybackiego. Od r. 1923 był stałym delegatem Polski w Międzynarodowej Radzie Badań Morza w Kopenhadze, pracując w jej naukowych komisjach: bałtyckiej, hydrograficznej i planktonowej, a także łososiowej jako jej przewodniczący od r. 1931.
Jako członek Państwowej Rady Ochrony Przyrody w l. 1923–38 S. brał udział w tworzeniu rezerwatów, obszarów ochronnych i parków narodowych oraz zorganizował prace w zakresie ochrony jesiotra, troci wiślanej i łososia, m.in. doprowadzając do zawarcia umowy z Wolnym M. Gdańskiem, gwarantującej zwrot Polsce 1/3 kosztów zarybienia łososiowego. W r. 1931 z jego inicjatywy powstała Stacja Badania Wędrówek Ptaków przy Państwowym Muz. Zoologicznym w Warszawie. Od powstania w r. 1924 Międzynarodowego Biura Ochrony Przyrody w Brukseli S. był przedstawicielem Polski w jego Radzie Generalnej i zasłużył się w staraniach o wprowadzenie ochrony wielorybów, żubrów oraz rzadkich ptaków. W l. 1930–7 jako przewodniczący Sekcji Polskiej i członek Komitetu Wykonawczego Międzynarodowego Komitetu Ochrony Ptaków zainicjował przygotowanie nowej międzynarodowej konwencji w sprawie ochrony ptaków i uczestniczył w pracach nad nim. Konwencja ta z powodu wojny została przyjęta przez narodowe komitety ornitologów dopiero w r. 1947. Wiele publikował na te tematy w „Ochronie Przyrody”, np.: Wielorybnictwo i ochrona wielorybów (R. 10: 1930), Sprawa międzynarodowej ochrony ptaków (R. 13: 1933), Sprawa ochrony łososia w Dunajcu wobec budowy zapory dolinowej w Rożnowie (R. 15: 1935) czy Ochrona ryb morskich (R. 17: 1937).
Osobnym rozdziałem w działalności S-ego była twórczość pisarska, którą często łączył z popularyzacją wiedzy. Od wczesnej młodości związany z krakowskim środowiskiem literackim, przyjaźnił się z Ignacym Maciejowskim «Sewerem», Adamem Asnykiem, Władysławem St. Reymontem, Wacławem Berentem, Kazimierzem Tetmajerem, Stanisławem Przybyszewskim, a przede wszystkim ze Stanisławem Wyspiańskim, którego wspomagał materialnie, zlecając mu prace rysunkowe dla Zakładu Zoologii UJ. Największą popularność zdobyły wspomnienia i wrażenia S-ego z podróży do Indonezji zatytułowane Jawa. Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży (W. 1913). Ozdobiona znakomitymi rysunkami autora, książka została uznana przez ówczesną krytykę za wybitne dzieło podróżnicze i literackie. Skarby wód. Obrazy z nadmorskich krain (W. 1923) zawierały opisy przyrody morza oparte również na wspomnieniach z podróży i pracy w nadmorskich stacjach zoologicznych. Wspomnienia te dostarczyły także materiału dla tomiku nowel egzotycznych pt. Opowieści malajskie (Kr. 1927). Był też S. autorem sensacyjno-fantastycznej powieści Głębiny (Kr. 1916, W. 1930), w której fabuła była pretekstem do opisu podwodnego życia morskiego. W literaturze polskiej był to pierwszy popularny, ale też naukowo ścisły opis życia morza z uwzględnieniem Bałtyku i polskiego wybrzeża. Ponadto ogłosił wierszowane Bajki (Kr. 1923) i sam je zilustrował. W r. 1939 napisał wspomnienia Na drodze życia i myśli, opublikowane dopiero w r. 1966 w serii „Memorabilia Zoologica” (t. 15).
S. był członkiem korespondentem AU (1903), członkiem czynnym PAU (1920), przewodniczącym jej Komisji Fizjograficznej (1919–22, 1936–9) oraz sekretarzem (1920–4) i dyrektorem Wydz. Matematyczno-Przyrodniczego PAU (1935–7), członkiem korespondentem (1912) i czynnym (1927) Société de Biologie w Paryżu. W r. 1922 został członkiem honorowym Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie i Tow. Miłośników Wilna, w r. 1933 członkiem zwycz. tow. naukowych we Lwowie i Warszawie i w r. 1934 członkiem Zoological Society w Londynie. Był doktorem honoris causa uniwersytetów w Strasburgu (1919) i Stefana Batorego w Wilnie (1929).
Po wkroczeniu Niemców do Krakowa, 6 XI 1939 podczas «Sonderaktion Krakau», S. został wraz z innymi profesorami aresztowany, przewieziony do więzienia we Wrocławiu, a następnie do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Wyróżniał się tam dzielnością i odpornością psychiczną, prowadził dla kolegów pogadanki o przyrodzie i kulturze jawajskiej oraz współczesnej kulturze polskiej. Zmarł w obozie 11 I 1940 na zapalenie płuc i z wycieńczenia. Przysłaną rodzinie urnę z prochami złożono na cmentarzu Rakowickim w Krakowie. Był odznaczony m.in. Krzyżami: Oficerskim (lipiec 1921), Komandorskim (grudzień 1921) i Komandorskim z Gwiazdą (1923) Orderu Polonia Restituta, Złotym Krzyżem Zasługi (1936), a także Medalem Ligi Morskiej i Kolonialnej (1935); pośmiertnie, w r. 1947, francuska Société d’Acclimatation et de Protection de la Nature nadała mu Medal im. Geoffroy St. Hilairea.
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwsze małżeństwo z Ireną z Wolskich (siostrzenicą Marii, żony I. Maciejowskiego «Sewera» ) trwało tylko kilkanaście miesięcy, ponieważ żona zmarła w r. 1905 na skutek powikłań przedwczesnego porodu. W drugim małżeństwie, zawartym w r. 1910 z Anną ze Stachiewiczów, córką Piotra, malarza, miał S. troje dzieci: Andrzeja (1910–1945), ekonomistę, który zginął w katastrofie samochodowej w Holandii, Stanisława (ur. 1912), geologa, profesora PAN, taternika, badacza polarnego i kierownika polskich wypraw na Spitsbergen, oraz Ewę Siedlecką-Kotulę (zob.).
W r. 1948 nazwano imieniem S-ego jedną z ulic Krakowa oraz statek badawczy Morskiego Instytutu Rybackiego, także jego następca, wodowany w r. 1970, naukowo-badawczy statek oceaniczny, otrzymał imię «Profesor Siedlecki». W r. 1955 S-emu poświęcony został podwójny numer „Wszechświata” (z. 8–9) zawierający m.in. jego życiorys, fotografie i bibliografię prac.
Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Biogramy uczonych pol., cz. II: Nauki biologiczne; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Polacy w hist. Europy Zach.; Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992 (fot.); Słown. biologów; Who’s who in Central and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Bobbé I., Nie pożegnany, „Kierunki” 1973 nr 44 s. 6–7, 11; Bolewski A., Pierzchała H., Losy pracowników nauki polskiej w latach 1939–1945. Straty osobowe, Wr. 1989; Ci co odeszli, „Kwart. Muz.” R. 1: 1948 z. I–IV s. 24; Fedorowicz Z., Dzieje zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1780–1960, Kr. 1965; tenże, Materiały do historii zoologii na Uniwersytecie Jagiellońskim (1777–1914), Wr. 1962; tenże, Michał Siedlecki (1873–1940), Wr. 1966 (fot., bibliogr.); tenże, Zarys historii zoologii, W. 1962 (fot.); Fierich J., Studium Rolnicze (1890–1923). Wydział Rolniczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1934; Hist. Nauki Pol., IV; Kawecki Z., Pomnik bez cokołu, „Polska” 1977 nr 8 s. 38–41; tenże, Profesor Michał Siedlecki. W 40 rocznicę zgonu, „Tyg. Powsz.” 1980 nr 8 s. 6 (fot. portretu); Kotarska E., Jawa na drodze życia, „Kontynenty” 1974 nr 1 s. 8 (fot. portretu); Poznański S., Otwarte szkatuły, „Stolica” 1964 nr 14–15 (fot.), nr 20 s. 15; Ramułt M., Michał Siedlecki, w: Straty kultury pol., I 243–55; Semkowicz W., Życie naukowe współczesnego Krakowa, „Nauka Pol.” R. 24: 1939 s. 71–5; Skowron S., Biologiczna szkoła krakowska, W. 1970 s. 62–140; Smreczyński S., Ś.p. prof. Michał Siedlecki, W. 1950 (fot.); tenże, Wkład Polaków do nauki, „Problemy” 1960 nr 8 s. 593–4 (fot.); Walczak M., Ludzie nauki i nauczyciele polscy podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, W. 1995; Zaborowski J., Poznański S., Sonderaktion Krakau, W. 1964 s. 70, 74–5, 78 (fot.), 89, 93, 95; Zarys dziejów nauk przyrodniczych, W. 1983 (fot.); – Gwiazdomorski J., Wspomnienia z Sachsenhausen, Kr. 1975; Grzymała-Siedlecki A., Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Kr. 1965; Podstępne uwięzienie profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczej (6 XI 1939 r.). Dokumenty, Wybór i oprac. J. Buszko, I. Paczyńska, Kr. 1995; – „Roczn. AU” 1902/03 s. 50 (częściowa bibliogr.); „Roczn. PAU” 1939/45 s. 95–6; „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 27: 1934 s. 92–6 (częściowa bibliogr.), R. 31–8: 1938–45 s. 248–9 (wspomnienie pośmiertne J. Mikulskiego); – Arch. UJ: S II 619 (teczka osobowa, fot.), WF II 478 (teczka doktorska), WF II 121 (teczka habilitacyjna).
Stanisław Tadeusz Sroka